ΚΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Οι προτάσεις χωρίζονται σε κύριες (ανεξάρτητες) και σε δευτερεύουσες (εξαρτημένες). Οι κύριες προτάσεις έχουν αυτοτελές νόημα και μπορούν να σταθούν μόνες τους στο λόγο.

Οι εξαρτημένες προτάσεις συμπληρώνουν τις κύριες  και είτε λειτουργούν ως όροι

τους (υποκείμενα, αντικείμενα) είτε μας δίνουν μια πληροφορία για τις συνθήκες μέσα στις οποίες πραγματοποιείται αυτό που δείχνει η κύρια πρόταση. Οι εξαρτημένες προτάσεις δε στέκονται μόνες τους στον λόγο.

ΕΙΔΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ

Προτάσεις κρίσεως, λέγονται εκείνες με τις οποίες εκφράζουμε μια κρίση ή δίνουμε πληροφορίες για κάτι

π.χ. Η Ελένη είναι διαβασμένη.

Προτάσεις επιθυμίας λέγονται οι προτάσεις με τις οποίες εκφράζουμε την επιθυμία μας (προτροπή, ευχή, παράκληση, προσταγή κλπ.)

π.χ. Μακάρι να γράψω δέκα.

Ερωτηματικές προτάσεις, λέγονται εκείνες με τις οποίες διατυπώνουμε ερωτήσεις. Οι προτάσεις αυτές στο γραπτό λόγο συνοδεύονται από ερωτηματικό (;)

π.χ. Πού θα πας;

Επιφωνηματικές προτάσεις, λέγονται οι προτάσεις με τις οποίες εκφράζουμε το θαυμασμό μας για κάτι. Οι προτάσεις αυτές αρχίζουν με επιφωνήματα (π.χ. Αχ!, Μπράβο!), με ερωτηματικές αντωνυμίες (π.χ. τι, πόσος, -η, -ο) ή ερωτηματικά επιρρήματα (πού, πώς), ενώ στο γραπτό λόγο συνοδεύονται από θαυμαστικό (!)

π.χ. Τι όμορφη που είσαι!

Οι ανεξάρτητες προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους με συνδέσμους:

 συμπλεκτικούς (και, ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ),

διαχωριστικούς, (ή, είτε),

αντιθετικούς (αλλά, όμως, ωστόσο, ενώ, αν και, μολονότι κ.ά.),

συμπερασματικούς (λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως κ.ά.)

Η σύνδεση αυτή λέγεται παρατακτική ή παράταξη, γιατί με αυτόν τον τρόπο παρατάσσουμε, δηλαδή τοποθετούμε όμοιες προτάσεις τη μία δίπλα στην άλλη χωρίς να εξαρτώνται η μία από την άλλη.

π.χ.    Ο Γιάννης παίζει  και μιλάει όλη την ώρα στο μάθημα.

          Διάβασε πολύ, αλλά δεν έγραψε καλά στο διαγώνισμα

ΕΙΔΗ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ:

1.Οι ειδικές προτάσεις εισάγονται με τους ειδικούς συνδέσμους ότι, πως, που και  είναι  αντικείμενα ρημάτων όπως: λέω, πιστεύω, νομίζω, ξέρω, αισθάνομαι, υποστηρίζω  .

π.χ.    Είπε ότι θα έρθει στο σχολείο.

2. Οι πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις εισάγονται με τους συνδέσμους αν, μήπως, με τις ερωτηματικές αντωνυμίες ποιος, πόσος, τι και με τα ερωτηματικά επιρρήματα.

Είναι  εξαρτημένες προτάσεις που εκφράζουν ερώτηση ή απορία. Είναι αντικείμενα ρημάτων όπως: ρωτώ, αναρωτιέμαι, απορώ, σκέφτομαι, αμφιβάλλω κ.ά. Επίσης, είναι υποκείμενα απρόσωπων ρημάτων και απρόσωπων εκφράσεων με παρόμοια σημασία.

3. Οι βουλητικές προτάσεις είναι εξαρτημένες προτάσεις που εκφράζουν επιθυμία,

σχεδιασμό ή ευχή. Είναι αντικείμενα ρημάτων όπως: θέλω, μπορώ, εύχομαι,

αναγκάζομαι, σκοπεύω κ.ά. Επίσης, είναι  υποκείμενα απρόσωπων ρημάτων και

απρόσωπων εκφράσεων όπως  πρέπει, χρειάζεται, απαγορεύεται, είναι ανάγκη, είναι

αδύνατον κ.ά. Οι βουλητικές προτάσεις βρίσκονται πάντοτε σε υποτακτική (γι’ αυτό και ξεκινούν με το μόριο να της υποτακτικής).

4. Οι ενδοιαστικές προτάσεις εισάγονται με τους διστακτικούς συνδέσμους μην, μήπως.  Είναι εξαρτημένες προτάσεις που εκφράζουν τον φόβο ή τον δισταγμό μας για κάτι. Είναι αντικείμενα ρημάτων όπως : φοβάμαι, ανησυχώ κ.ά.  

π.χ.    Πρόσεξε μη πέσεις

5. Οι αναφορικές προτάσεις εισάγονται με τις αναφορικές αντωνυμίες που, όποιος, ο οποίος, όσος, ό,τι ή τα αναφορικά επιρρήματα  που, όπου, πως, όσο κ.ά.  είναι εξαρτημένες προτάσεις που αναφέρονται σε μία λέξη ή φράση κάποιας άλλης πρότασης.

π.χ.    Συνάντησα το Γιώργο, τον οποίο είχα συναντήσει και το πρωί.

6. Οι υποθετικές προτάσεις εισάγονται με τους υποθετικούς συνδέσμους αν,  εάν, άμα. Δηλώνουν ότι κάτι πρέπει να εκπληρωθεί για να πραγματοποιηθεί στη συνέχεια το περιεχόμενο της κύριας πρότασης.

Η υποθετική πρόταση λέγεται υπόθεση και η ανεξάρτητη πρόταση από την οποία εξαρτάται λέγεται απόδοση. Η υπόθεση και η απόδοση μαζί, αποτελούν τον υποθετικό λόγο.

π.χ.    Αν έχεις χρόνο (υπόθεση), τηλεφώνησέ μου (απόδοση) [υποθετικός λόγος]

7. Οι χρονικές  προτάσεις εισάγονται με τους χρονικούς συνδέσμους όταν, σαν, ενώ, πριν, προτού, καθώς, αφού, μόλις κ.ά. Είναι οι εξαρτημένες προτάσεις που φανερώνουν το χρόνο.

π.χ.    Όταν είσαι έτοιμος, έλα.

          Μόλις πλύνεις τα χέρια σου, έλα  για φαγητό.

8. Οι  αιτιολογικές προτάσεις εισάγονται με τους αιτιολογικούς συνδέσμους γιατί, επειδή, αφού.  Είναι οι εξαρτημένες  προτάσεις που φανερώνουν την αιτία για την οποία γίνεται αυτό που δηλώνεται στην πρόταση που προσδιορίζουν (και που συνήθως είναι ανεξάρτητη). Εκτός από τους παραπάνω συνηθισμένους αιτιολογικούς συνδέσμους, οι αιτιολογικές προτάσεις μπορεί να αρχίζουν και με τους συνδέσμους διότι, καθώς, εφόσον, καθώς και με λέξεις ή φράσεις όπως μια και, μια που, που χρησιμοποιούνται επίσης ως αιτιολογικοί σύνδεσμοι

π.χ.   Επειδή ήταν αργά, πήγα για ύπνο.

9.Οι  εναντιωματικές προτάσεις εισάγονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους αν και, ενώ, μολονότι,   κι ας.  Είναι εξαρτημένες προτάσεις  που φανερώνουν αντίθεση σε αυτό που δείχνει η κύρια πρόταση.

π.χ.    Αν και ήταν φτωχός, ήταν ευτυχισμένος

Οι παραχωρητικές  προτάσεις εισάγονται με τους συνδέσμους και αν, και να, κι ας.

10.Οι  τελικές προτάσεις εισάγονται με τους ειδικούς συνδέσμους να, για να. Είναι οι εξαρτημένες προτάσεις που φανερώνουν το σκοπό για τον οποίο γίνεται αυτό που δηλώνεται στην πρόταση που προσδιορίζουν (και που συνήθως είναι ανεξάρτητη).

π.χ.    Έφυγε γρήγορα για να διαβάσει

Προσοχή! Για να μην μπερδεύουμε τις τελικές προτάσεις που αρχίζουν με το «να» με τις βουλητικές προτάσεις (οι οποίες συμπληρώνουν την έννοια ενός ρήματος ή μιας ρηματικής φράσης), που επίσης αρχίζουν με το «να», υπάρχει ένας πρακτικός κανόνας: Όταν το «να» μπορεί να αντικατασταθεί με το «για να», τότε η πρόταση είναι τελική, αλλιώς όχι.

π.χ.    Τα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο να μάθουν γράμματα (για να..., άρα τελική)

          Θα ήθελα να ήσουν εδώ (δεν μπορεί να αντικατασταθεί από το για να, άρα η πρόταση είναι βουλητική)

11. Οι αποτελεσματικές ή συμπερασματικές προτάσεις εισάγονται με τους αποτελεσματικούς συνδέσμους ώστε, ώστε να, που. Είναι οι εξαρτημένες προτάσεις που φανερώνουν το αποτέλεσμα που έχει αυτό που δηλώνεται στην πρόταση την οποία προσδιορίζουν (και που συνήθως είναι ανεξάρτητη)

π.χ.    Μιλάει πολύ σιγά, ώστε μόλις να ακούγεται

Ήταν τόσο καλός μαθητής, που δεν έκανε ποτέ λάθος.

Η σύνδεση των εξαρτημένων προτάσεων με κύριες προτάσεις λέγεται υποτακτική ή υπόταξη, γιατί με αυτόν τον τρόπο υποτάσσουμε, δηλαδή εξαρτούμε τη δευτερεύουσα από μια άλλη, κύρια ή δευτερεύουσα...

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΔΕΣΜΩΝ

Είδη	Σύνδεσμοι
Α. Παρατακτικοί
1. Συμπλεκτικοί	και/κι, ούτε, μήτε
2. Διαχωριστικοί	ή, είτε
3. Αντιθετικοί	αν και, αλλά, μα, παρά, όμως,ωστόσο, ενώ, μολονότι, μόνο (που)
4. Συμπερασματικοί	λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως, οπότε
5. Επεξηγηματικός	δηλαδή
Β. Υποτακτικοί
6. Ειδικοί	πως, που, ότι
7. Χρονικοί	όταν, ενώ, καθώς, αφού, αφότου, πριν (πριν να), μόλις, προτού, ώσπου, ωσότου
8. Αιτιολογικοί	γιατί, επειδή, αφού, τι (ποιητικό)
9. Υποθετικοί	αν/εάν, άμα
10. Τελικοί	να, για να
11. Αποτελεσματικοί	ώστε (να), που
12. Εναντιωματικοί / παραχωρητικοί	αν και, ενώ, μολονότι
13. Ενδοιαστικοί (ή διστακτικοί)	μη(ν), μήπως
14. Συγκριτικός	παρά
15. Βουλητικός	να